Onderweg besteden we aandacht aan monumenten, interessante gebouwen en adressen in relatie tot de jaren 1940-1945. Dit gebied is niet zo maar gekozen. Dit gebied ligt in de voormalige joodse buurt van Amsterdam.
We beginnen bij het Verzetsmuseum, schuin tegenover de ingang van Artis.
1. Gebouw Plancius – Plantage Kerklaan 61
Aanvankelijk was gebouw Plancius (anno 1876) een sociëteitsgebouw annex zalencentrum, gesticht door de joodse zangvereniging "Oefening Baart Kunst". De zangvereniging maakte er tot 1894 gebruik van. Het was een bekend vergaderadres van het opkomende socialisme. Van 1915 tot 1993 diende het, na een verbouwing en uitbreiding, als bedrijfspand. Eerst was het een garage voor taxi's (ARM, de Amsterdamsche Rijtuig Maatschappij). Gedurende de jaren 1944-1945 gebruikte de Duitse bezetter het gebouw om er een aantal voertuigen in te stallen. Van 1970 tot 1993 was het gebouw een stalling van de ongevallendienst van de verkeerspolitie. Vanaf 1 mei 1999 werd het Verzetsmuseum voor publiek geopend.
Loop van gebouw Plancius door Plantage Kerklaan naar hoek Henri Polaklaan (met de rug naar het museum naar rechts) naar de hoofdingang van Artis.
2. Dierentuin Artis
Aan de overkant is de ingang van ARTIS (opgericht in 1838). De dierentuin is gedurende de hele oorlog voor het publiek geopend gebleven (vanaf september 1941 was het joden verboden om o.a. Artis te bezoeken, terwijl die er juist heel graag kwamen). Het topjaar was 1943. De Duitse bezetter vond dierentuinen een goed middel om de mensen op te voeden: daar konden ze leren dat vooral de sterkste dieren en rassen overleven. (De Duitsers vonden zichzelf Germaans of Arisch en dus het beste mensenras en de joden vonden ze minderwaardig. Logisch dus dat die niet zouden overleven .... dat was immers de natuur). In Artis kwamen ook vaak Duitse soldaten. Zo konden de Nederlanders zien dat ze gewoon heel aardig waren. Dat is opvallend, zeker gezien het feit dat er gedurende de bezettingsjaren zo’n 150 a 300 onderduikers in Artis aanwezig waren, onder wie een aantal joden. Ook verstopten vooral joden zich tijdens razzia's in de dierentuin, bijvoorbeeld in de apenrots. De rots was over het water te bereiken met een loopplank. De joden verstopten zich in de holle rots en de plank werd weer snel weggehaald. Was de razzia voorbij dan konden de mensen weer weg. In Artis zelf is nooit een razzia geweest.
Joods Amsterdam had een bijzondere bond met Artis, wat altijd goed te zien was door de drukte op sabbat en joodse feestdagen. Alleen al door dit aspect zou de Duitse bezetting voor Artis een ingrijpende aangelegenheid worden. Dat bleek al meteen op 15 mei 1940, toen de Duitse bezetting een feit was. Die dag pleegde dr. E.Boekman, een bestuurslid van Artis, samen met zijn vrouw zelfmoord. Hij was een van de bekendste joden van Amsterdam.
Artis is één keer in acuut gevaar geweest: in de nacht van 13 op 14 juli 1941 bestookten geallieerde vliegtuigen het spooremplacement aan de Doklaan met brandbommen, waarbij ook Artis werd getroffen. Gebouwen vatten vlam en onder de dieren dreigde paniek uit te breken. Het liep allemaal net goed af.
Het toenemende gebrek aan voedsel en brandstof leverde - vooral in de hongerwinter van 1944/45 - zeer grote problemen op. De vindingrijke directeur Sunier wist er steeds weer wat op te vinden, bijvoorbeeld door de dieren ander voedsel te geven. In de hongerwinter kregen de leeuwen zelfs stokvis. Als je een rat (lekker en voedzaam) naar Artis bracht kreeg je 5 cent. Ook bleek het voer soms te aanlokkelijk voor het hongerige publiek. Begin 1945 slachtten indringers een van de twee varkens op de kinderboerderij en namen het mee. Kinderen jatten het brood van de beren. Met een lange stok met een spijker eraan
trokken ze het brood door de tralies naar zich toe.
Steek de straat over de Henri Polaklaan in. Deze laan heette eerst Plantage Franschelaan en werd in november 1945 genoemd naar Henri Polak (1868-1943). Deze joodse Amsterdammer heeft een zeer belangrijke rol gespeeld in de socialistische arbeidersbeweging. Polak was onder meer oprichter van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond (ANDB) en van de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP)
3. Hersteld Apostolische Gemeente – Henri Polaklaan
Aan uw linkerhand, op nr. 34-42, bevindt zich het voormalige kerkgebouw van de Hersteld Apostolische Gemeente uit 1912. Het gebouw is ontworpen door architect H.F. Sijmons.
Steek over naar de overkant
4. Woning opperrabijn Nederlandse-Israelitische Hoofdsynagoge Amsterdam – Henri Polaklaan
Aan de andere kant van de straat op nr. 17 woonde L.H. Sarlouis, van 1936 tot 1942 de opperrabijn van de Nederlandse-Israelitische Hoofdsynagoge Amsterdam. In die hoedanigheid was hij geestelijk leider van verreweg de grootste groep orthodoxe joden. Sarlouis werkte in 1941 mee aan de vorming van de omstreden Joodsche Raad. Deze Joodsche Raad heeft van 13 februari 1941 tot eind september 1943 bestaan. Sarlouis zou de oorlog niet overleven.
We gaan weer naar de overkant en vervolg uw weg tot u huisnummer 12A/B bereikt.
5. Portugees-Israelitisch Ziekenhuis (PIZ) – Henri Polaklaan
Het voormalig Portugees-Israelitisch Ziekenhuis (PIZ) dateert uit 1916. Boven de deur zit een reliëf: een pelikaan die haar drie jongen voedt met haar eigen bloed. Dit is het door de Portugees-joodse gemeente gehanteerde symbool van liefdadigheid.
In 1943 stelde de Duitse bezetter een aantal van de ruim 8600 Nederlandse gemengd gehuwde joden voor de keus: sterilisatie of deportatie. Dergelijke sterilisaties werden in dit ziekenhuis uitgevoerd. Deze gesteriliseerde joden werden ‘ontstert’; ze hoefden de gele Davidsster niet te dragen. In deze tijd werden door artsen veel valse onvruchtbaarheids-verklaringen uitgereikt.
6. Nationaal Vakbondsmuseum – Henri Polaklaan
Tegenover het PIZ ziet u een groot gebouw met een brede stenen trap naar de ingang. Hier pal tegenover bevindt zich sinds 1991 het. Dit pand uit 1900, oorspronkelijk het gebouw van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers bond (ANDB) kan je zien als een drievoudig monument. Ten eerste is het een bijzonder bouwwerk van de idealistische architect Berlage, ten tweede een blijvende herinnering aan de joodse diamant-bewerkers en hun voorman Henri Polak, en ten derde de eerste 'burcht' van de Nederlandse sociaal-democratie.
Het mooiste moment beleefde dit gebouw in november 1919, toen de bond op grootscheepse wijze zijn vijfentwintigjarig bestaan vierde. ‘De Burcht’ was met honderden lampjes verlicht.
U loopt nu de Henri Polaklaan uit tot aan de Plantage Parklaan. Wanneer u oversteekt en uw weg vervolgt naar links, nadert u de ingang van het:
7. Wertheim Park
Het park is aangelegd ter ere van de joodse bankier en weldoener A. C. Wertheim (1832-1897). De sfinxen bij de parkingang zijn in 1982 geplaatst, ter vervanging van negentiende eeuwse exemplaren. De oude sfinxen, van tin, waren inmiddels wegens slijtage verwijderd.
Voorbij de ingang van het park komt u via het voetpad links uit bij een fontein met
randschrift, het Wertheimmonument uit 1898. Even later bereikt u het monument 'NOOIT MEER AUSCHWITZ' gemaakt door Jan Wolkers, gemaakt in opdracht van het Nederlands Auschwitz Comité. Lees het tekstbord bij het monument met een toelichting van Jan Wolkers. Dit monument is al drie keer (zwaar) beschadigd geraakt.
U verlaat het park via dezelfde manier als hoe u er in bent gekomen. U gaat naar rechts en steekt de weg over. Aan de overkant van de weg gaat u naar links. U bevindt zich nu op de Plantage Middenlaan.
8. Desmet Studio’s Amsterdam – Plantage Middenlaan 4A
De Art Deco-gevel van Desmet herinnert aan het Rika Hoppertheater, dat werd geopend in 1927. In 1938, in het geboortejaar van koningin Beatrix, kwam er iets nieuws: het Beatrixtheater. Prominente, uit Duitsland gevluchte joodse artiesten brachten er revues en cabaret. Exclusief joods werd het theater in september 1941, toen de Duitse bezetter rigoureus de scheiding tussen joden en niet-joden doorvoerde. Theo Desmet kocht het pand in 1946 en maakte er een bioscoop van.
Vanaf 2001 bevinden zich twee TV-studio's, zes geluidsstudio's en een eigen studiocafé in het voormalige theater. Er worden dagelijks meerdere radio- en TV-uitzendingen opgenomen of live uitgezonden. Voor de publieke omroep worden wekelijks circa 50 radio-uitzendingen of gedeelten daarvan verzorgd. Een aantal programma's is gratis toegankelijk voor publiek
Een van de beruchtste Jodenvervolgers Aus der Funten, ging vaak in burgerkleding naar het theater om naar zijn favoriete joodse artiest Willy Rosen te kijken. Toch moest het theater in 1942 zijn deuren sluiten.
9. Dansschool van Dop en Mona Helms – Plantage Middenlaan 19
Aan de overkant van de straat komt u langs huisnummer 19 wat nu een garage is.
Vroeger bevond zich hier de populaire dansschool van het echtpaar Dop en Mona Helms.
Dop en Mona Helms boden tijdens de Duitse bezetting hulp aan onderduikers. Na zijn arrestatie in juni 1942 werd hij zwaar mishandeld, maar hij liet niets los.
Hij stierf begin 1943, na mishandeling in de gevangenis. Zijn vrouw zette op clandestiene basis de dansschool voort. Door haar toedoen bleef de dansschool tot de bevrijding een verzetsadres, eerst als onderduikplaats, tenslotte als wapenopslag en wapeninstructieruimte van de BS (Binnenlandse Strijdkrachten) .
In 1942 moesten dansschoolhouders zich aansluiten bij de Kultuurkamer, een instelling die als doel had om de cultuur onder Nationaal Socialistische vlag te brengen. Mona Helms weigerde en ging clandestien verder. Het dansinstituut is tot 1954 blijven bestaan.
10. Hollandsche Schouwburg – Plantage Middenlaan 24
De Plantage was echt een theaterbuurt. Als schouwburg hield dit pand in juli 1942 op te bestaan. Het had toen vijftig jaar van afwisselend theaterleven achter de rug. In oktober 1941 was het de Joodse Schouwburg gaan heten, 'uitsluitend toegankelijk voor joods publiek'. Tenslotte waren er alleen nog matinees. Dat kon niet anders - joden moesten al
om acht uur 's avonds weer terug zijn in hun woning, met de tram reizen mochten ze niet meer, en hun fietsen hadden ze moeten inleveren.
In september 1942 kreeg de schouwburg de functie van doorgangshuis bij de massale jodendeportaties. Met strozakken werden er slaapplaatsen ingericht. Van de 140.000 joden in Nederland (1940) werden er meer dan 100.000 vermoord. Via de Hollandsche Schouwburg zijn in 1942 en 1943 circa 70.000 joden op transport gesteld. De reis per trein voerde van Amsterdam eerst naar een verzamelplaats elders in Nederland, meestal kamp Westerbork in Drenthe, soms kamp Vught in Noord-Brabant. Daarna volgde voor de grote meerderheid van de gevangen joden het traject naar de vernietigingskampen Auschwitz of Sobibor.
De Hollandsche Schouwburg was ontworpen door de architect C.A. Bombach in de Internationale Stijl van die tijd, een soort Classicisme. Op het dak stonden een rij beelden, van de Griekse god Apollo en vier van zijn muzen.
Na de oorlog waren er plannen om het gebouw weer zijn oude functie terug te geven. Er was zelfs al een naam: Piccadilly. Een actiegroep zorgde er voor dat dit niet doorging. Het zou echter nog tot 1958 duren voordat er een monument van de Hollandsche Schouwburg werd gemaakt. De schouwburg is nu een gedenkplaats met o.m. een eeuwige vlam en een namenwand met alle 6.700 familienamen van de uit Nederland gedeporteerde en vermoorde joden.
Het kleurige gebouw van Aldo van Eyck aan de overkant is in de plaats gekomen van het oude Talmoed Toragebouw dat hier tot 1976 heeft gestaan. Hier werden ooit joodse godsdienstlessen verzorgd. In de jaren ´20 van de vorige eeuw werd dit het adres van de Joodse Kindercrèche Huize Henriëtte.
Jonge joodse kinderen werden in 1942-1943 in de Hollandsche Schouwburg gescheiden van hun ouders en overgebracht naar de Kindercrèche. Functionarissen van de Joodsche Raad probeerde via allerlei wegen zoveel mogelijk kinderlevens te redden. Veel van deze joodse kinderen zijn in de handen van verschillende verzetsgroepen beland en hebben op deze manier de oorlog overleefd. Een belangrijke rol in dit reddingswerk had schouwburgdirecteur Walter Suskind.
11. Hervormde Kweekschool voor Onderwijzers – Plantage Middenlaan 27
Aan de gevel bevindt zich een plaquette “Aan allen die hebben geholpen joodse kinderen voor deportatie te behoeden”.
In deze school en crèche bevonden zich veel joodse peuters en kleuters. Regelmatig bezocht ene Theo de Bruin de school. Precies op het moment dat er een tram tussen de voortdurend bewaakte schouwburg en de kweekschool doorreed kwam hij weer naar buiten, met enkele kinderen uit de slaapzaal. Dit geschiedde met volledige medewerking van kweekschooldirecteur Johan van Hulst.
Theo de Bruin heette eigenlijk Joop Woortman en kort voor de bevrijding is hij in concentratiekamp Bergen-Belsen vermoord. Burgemeester Ed van Thijn verrichte in 1992 de plechtige onthulling van het Joop Woortmanplein in Amsterdam Osdorp. Voormalig burgemeester Ed van Thijn was één van deze peuters die door Joop Woortman in 1943 zijn gered.
12. Bevolkingsregister van Amsterdam – Plantage kerklaan 36
Rechts naast Artis-ingang: het gebouw met het lage middengedeelte. De zolderverdieping ontbreekt sinds 1943, de afscheiding van het schuine dak is nog te zien. In dit gebouw, waar nu het Artis Geologisch Museum zich bevindt, was tot 1968 het bevolkingsregister gevestigd. In het bevolkingsregister stond je naam, waar je woonde en je geloof. Alle gegevens van alle mensen in de gemeente Amsterdam werden in grote kaartenbakken bewaard. Zo kon de Duitse bezetter precies zien waar joden woonden of waar jonge mannen woonden die
moesten gaan werken in de fabrieken in Duitsland. Onderduiken was ook extra moeilijk omdat van elk huis bekend was wie er woonde.
Op 27 maart 1943 stak een groep verzetsmensen hier de brand in. De brandweer talmde met blussen, en bluste daarna overvloedig. Het kaartsysteem was na de brand bijna helemaal verkoold, doorweekt en door elkaar gegooid.
Op de plaquette rechts naast de ingang staan de namen van de verzetsmensen die na enige tijd gepakt zijn en doodgeschoten. Gerrit van der Veen (beeldhouwer en verzetsman) was ook bij de daders. Hij is toen gewond geraakt maar heeft kunnen ontsnappen en is pas later gepakt en geëxecuteerd vanwege zijn verzetswerk.
De meeste daders van deze aanslag werden gearresteerd, als gevolg van verraad. Het gezelschap was zeer divers: kunstenaars, medici, een architect, een hispanoloog en een kleermaker. Enkele waren joods. Het proces tegen de groep werd gevoerd op 18 juni 1943 voor het SS- und Polizeigericht in het huidige Tropenmuseum. De saamhorigheid in deze groep was groot. Hier is heimelijk verslag van gemaakt door medeverdachte Yvo Pannenkoek.
